Αρχαία Χρόνια

Τα Τουρκοβούνια στα αρχαία χρόνια

Η ιστορία των ανθρώπων στα Τουρκοβούνια, ξεκινάει από πολύ παλιά κι ας μη γνωρίζουμε πολλά γι’ αυτή. Τα αρχαιότερα αντικείμενα που βρέθηκαν στην κορυφή του λόφου της Φιλοθέης (Βόρειο Τουρκοβούνι) φτάνουν πίσω στο 3.000 π.Χ. Εκείνη την εποχή ωστόσο, δεν φαίνεται να κατοικούσε κάποιος στο σημείο αυτό μόνιμα. Πολύ αργότερα, κάπου στο τέλος της Γεωμετρικής εποχής (700 π.Χ.), χτίζεται εκεί μια «ιερή οικία», ένα κτήριο με μήκος περίπου 11 μέτρα, μέσα στο οποίο προετοιμαζόταν η λατρεία κάποιου τοπικού ήρωα ή θεού. Στο εσωτερικό του, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μεγάλο αριθμό από κεραμικά (π.χ. κύπελλα) γεμάτα τρύπες. Αυτό σημαίνει ότι δεν τα χρησιμοποιούσαν για να πίνουν, αλλά για να προσφέρουν (αναίμακτες) θυσίες στον ήρωα ή τους θεούς του Κάτω Κόσμου. Πιο νότια στον λόφο, φαίνεται να υπήρχε μια περιοχή όπου απαγορευόταν η είσοδος. Ίσως εκεί να βρισκόταν ο τύμβος του νεκρού ήρωα που λατρευόταν.

Αιώνες μετά, στην κλασική εποχή (κάπου στο 300 π.Χ.), λατρεύεται στη θέση του ομηρικού ήρωα ένας «καιρικός» θεός. Εκεί δηλαδή ανέβαιναν οι κάτοικοι της γύρω περιοχής για να παρακαλέσουν κάποιον θεό (ίσως τον Όμβριο Δία) να φέρει στα χωράφια τους βροχή. Σε αυτόν θυσίαζαν ζώα σε έναν βωμό, που αντικατέστησε το παλιό κτήριο στην κορυφή του λόφου. Μπροστά στον βωμό βρέθηκε στο στήριγμα από μια βάση, πάνω στην οποία πιθανόν να στεκόταν το άγαλμα του θεού. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο, μια προσευχή που έλεγαν οι Αθηναίοι όταν ζητούσαν από τον θεό Δία να στείλει βροχή ήταν:

ὗσον, ὗσον, ὦ φίλε Ζεῦ, κατά τῆς ἀρούρας τῆς Ἀθηναίων καί τῶν πεδίων» δηλαδή «βρέξε, βρέξε φίλε Δία, στα χωράφια των Αθηναίων και στην Αττική

Οι δύο πρώτες φωτογραφίες στα Wrede 1934 και Lauter 1985 αντίστοιχα, ενώ η τρίτη από το αρχείο του Βαγγέλη Βαλασιάδη. Ο αρχαίος βωμός στο Βόρειο Τουρκοβούνι σε φωτογραφίες από το 1932, το 1978 και το 2016. Γίνεται φανερή η σταδιακή του υποβάθμιση.

Αγχεσμός, Βριλησσός ή κάπως αλλιώς;

Κατά τη ρωμαϊκή εποχή (150 μ.Χ.), ο περιηγητής Παυσανίας γράφει ότι σε ένα χαμηλό βουνό της Αθήνας που λεγόταν Αγχεσμός, υπήρχε άγαλμα του Αγχέσμιου Δία.Οι ξένοι περιηγητές που ταξίδεψαν στην Αθήνα τον καιρό της Τουρκοκρατίας, ονόμασαν στις ζωγραφιές τους Αγχεσμό τον Λυκαβηττό. Μετά όμως το 1833, οι αρχαιολόγοι υποστήριξαν ότι ο Αγχεσμός δεν ήταν ο Λυκαβηττός αλλά τα Τουρκοβούνια. Άλλοι μελετητές θεωρούν ότι με τη λέξη Αγχεσμός (που παράγεται από το ἀγχί- «κοντά» και το -εσμός «σμήνος»), οι αρχαίοι αποκαλούσαν ολόκληρη την ομάδα των λόφων κοντά στην Αθήνα· δηλαδή τον Λυκαβηττό και τα Τουρκοβούνια μαζί. Σύμφωνα τέλος με μια μαρτυρία, στον λόφο του Στρέφη υπήρχε χαραγμένη η επιγραφή ΔΙΟΣ ΑΓΧΕΣΜΙΟΥ. Θα μπορούσε λοιπόν και εκεί να κρύβεται ο αρχαίος Αγχεσμός. Βασισμένοι σε αυτό το στοιχείο ορισμένοι συγγραφείς υποστήριξαν ότι το αρχαίο όνομα των Τουρκοβουνίων ήταν Βριλησσός. Ωστόσο οι περισσότεροι αποδίδουν το όνομα αυτό στην σημερινή Πεντέλη.

α. Λεπτομέρεια σχεδίου στο Wheler 1682. Στη θέση του Λυκαβηττού διαβάζουμε Anchesmus mons, που από τα λατινικά μεταφράζεται όρος Αγχεσμός. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα travelogues.gr β. Λεπτομέρεια χάρτη της Αθήνας που σχεδίασε το 1784 ο Bocage, και συμπεριλαμβανόταν σε συνοδευτικό λεύκωμα στο Barthélemy (1788). Ανακτήθηκε από wikimedia.org. γ. Λεπτομέρεια από το τέταρτο φύλλο της Χάρτας του Ρήγα Βελεστινλή. Αποτελεί μεταφορά του χάρτη του Bocage. Ανακτήθηκε από wikimedia.org

Σχέδιο του 17^ου αιώνα (1682) και δύο χάρτες του 18ου (1784, 1796) που ονομάζουν Αγχεσμό τον Λυκαβηττό.

Χάρτες του 19ου και 20ού αιώνα (1889, 1908) που ταυτίζουν τον αρχαίο Αγχεσμό με τα Τουρκοβούνια

Επίθετα θεών και αγίων

Αγχέσμιος Δίας, Όμβριος Δίας… γιατί ο Δίας είχε τόσα επίθετα; Οι αρχαίοι Έλληνες προσέδιδαν διαφορετικά επίθετα στους θεούς τους, ανάλογα με την τοποθεσία που τους λάτρευαν, τον λόγο για τον οποίο τους επικαλούνταν, κτλ. Έτσι, ο Δίας πάνω στον Αγχεσμό λεγόταν Αγχέσμιος, ενώ εκείνος από τον οποίο ζήταγαν να φέρει βροχή λεγόταν Όμβριος (ή Ομβροτόκος). Κάπως έτσι, ο «πατέρας των θεών» συγκέντρωνε εκατοντάδες ονόματα: Αστραπαίος, Κεραύνιος, Απήμιος (για να αποτρέψει το κακό), Σημαλέος (για να δώσει σημάδι) κ.ά. Η παράδοση αυτή επέζησε και στην χριστιανική θρησκεία, αφού ο λαός αποκαλεί με πάμπολλα επίθετα τόσο Αγίους (π.χ. Άγιος Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος, ο Κουδουνάς, ο Μαντηλάς, ο Σεληνάρης, κ.ά.) όσο και την Παναγία: Αθηνιώτισσα, Βρεχούσα, Γοργοεπήκοο, Θαλασσινή, Οδηγήτρια, Παραμυθία, Ψυχοσώστρα, κ.ά.

O Άγιος Γεώργιος ο Κουδουνάς, η εικόνα του οποίου σύμφωνα με την παράδοση βρέθηκε θαμμένη με μια αρμαθιά κουδούνια στα νότια του νησιού της Πριγκήπου

Πηγές Πληροφοριών

Αποστολίδης, Γ. (2009, Ιουνίου 10). Ι. Μ. Αγίου Γεωργίου του Κουδουνά. Ανάκτηση από saintgeorgekoudounas.blogspot.gr
Αρχαιολογικόν Δελτίον, 1964, Τόμος 19, Χρονικά/Μέρος Β’1, σελ. 65-79. Ανάκτηση από http://ir.lib.uth.gr/handle/11615/15109
Αυρήλιος, Μ. (2009). Τα εις εαυτόν (Γ. Αβραμίδης, μτφ.). Θεσσαλονίκη: Θύραθεν.
Βελεστινλής, Ρ. (1797). Χάρτα της Ελλάδος εν ής περιέχονται αι Νήσοι αυτής και μέρος των εις την Ευρώπην και Μικράν Ασίαν πολυαρίθμων αποικιών αυτής περιοριζομένων, απ’ ανατολών δια των Μύρων της Λυκίας μέχρι του Αργανθονίου όρος της Βιθυνίας, απ’ άρκτου, δια του Άκ Κερμανίου, των Καρπαθίων όρων και Δουνάβεως και Σάββα των ποταμών. Από δυσμών δια του Ούννα και του Ιονίου πελάγους. Από μεσημβρίας δια του Λιβυκού. Τα πλείω με τας παλαιάς και νέας ονομασίας. Προς δε 9 επιπεδογραφίας τινών περιφήμων πόλεων και τόπων Αυτής συντείνουσαι εις την κατάληψιν του Νέου Αναχάρσιδος. Μία χρονολογία των βασιλέων και μεγάλων ανθρώπων Αυτής. 161 τύποι ελληνικών νομισμάτων ερανισθέντων εκ του αυτοκρατορικού ταμείου της Αυστρίας προς αμυδράν ιδέαν της αρχαιολογίας. Εν σώμα εις 12 τμήματα. Νυν πρώτον εκδοθείσα παρά του Ρήγα Βελεστινλή του Θετταλού, χάριν των Ελλήνων και Φιλελλήνων. Βιέννη.
Barthélemy, J., J. (1788). Atlas to Accompany The Travels of Anacharsis the Younger in Greece.
Barbié du Bocage,J., D. (1788). Recueil de cartes géographiques, plans, vues et médailles de l’ancienne Grèce relatifs
au voyage du jeune Anacharsis, précédé d’une analyse critique des cartes. Paris: G. De Bure l’aîné.
Blümner, H. (1889) Karte von Griechenland zur Zeit des Pausanias. Bern.
Δράκου, Μ., Ρηγόπουλος, Χ. (2006). Ομορφοκκλησιά: ένα διαχρονικό μνημείο σ’ έναν υπέροχο τόπο. Αθήνα: Δήμος Γαλατσίου.
Η εικόνα της Παναγίας της Παραμυθίας (2009, Ιανουαρίου 20). Ανάκτηση από www.diakonima.gr
Κοντόπουλος, Κ. (1887). Υπόμνημα τω πρωθυπουργώ κυρίω Χαριλάω Τρικούπη περί διασώσεως των καταστρεφομένων ιστορικών, μυθολογικών και καλαισθητικών υψωμάτων των Αθηνών. Αθήνα: Ιγγλέσης.
Lauter, H., Lauter-Bufe, H., & Seiler, F. (1985). Der Kultplatz auf dem Turkovuni. Berlin: Mann.
Wheler, G. (1682). A journey into Greece, by George Wheler Esq; in company of Dr Spon of Lyons: In six books. Cademan, Kettlewell and Churchill.
Wrede, W. (1934). Attika. Vortrag in der Deutschen Arbeitsgemeinschaft zu Athen. Athen: DAI.

Σχετικά με το αρχαίο όνομα των Τουρκοβουνίων, παραθέτουμε ενδεικτικές πηγές για τις κύριες απόψεις
Υπέρ της άποψης ότι τα Τουρκοβούνια ήταν ο αρχαίος Αγχεσμός

Bursian, C. (1862). Geographie von Griechenland. v.1, Leipzig: Teubner.
Γεωργιάδης, Α. Σ. (1920). Αγχεσμός και Σχιστός. Αρχαιολογική εφημερίς: περιοδικόν της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Έτος 1920, σ. 57-59.
Curtius, E., Kaupert, J. (1881). Karten von Attika. v.1. Berlin: Reimer.
Forchhammer, P., Mueller, D. (1833). Zur Topographie Athens: Ein Brief aus Athen und ein Brief nach Athen. Goettingen.
Greco, E. (2010). Topografia di Atene. Sviluppo urbano e monumenti dale origini all III secolo d.C. v.1. Acropoli – Areopago – Tra Acropoli e Pnice. Pandemos.
Hitzig, H., & Blümner, H. (1896). Pausaniae Graeciae Descriptio. v.1. Attica. Leipzig
Lauter, H., Lauter-Bufe, H., & Seiler, F. (1985). Der Kultplatz auf dem Turkovuni. Berlin: Mann.
Lolling, H. (1889). Geographie und Geschichte des griechischen Altertums. 1. Hellenische Landeskunde und Topographie.
Πολύδωρας, Β. (2002). Η μείζων Αθήνα. Αθήνα: Καστανιώτης.
Σαρρής, Ι. (1928). Τα τοπωνύμια της Αττικής. Αθήνα: Σακκελάριος.

Υπέρ της άποψης ότι ο Λυκαβηττός ήταν ο αρχαίος Αγχεσμός

Βυζάντιος, Σ. (1835). Λεξικόν της καθ’ ημάς ελληνικής διαλέκτου. Αθήνα: Βασιλικό Τυπογραφείο.
Barthélemy, J., J. (1788) Voyage du jeune Anacharsis en Grèce, vers le milieu du quatrième siècle avant l’ère chrétienne. Paris: G. De Bure l’aîné.
Dodwel, E. (1819). A Classical Topographical Tour through Greece during the years 1801, 1805, 1806. vol. 2, London: Rodwell & Martin.
Dyer, T. (1873). Ancient Athens: its history, topography and remains. London: Bell and Daldy.
Hobhouse, J. (1813). A Journey through Albania, and other provinces of Turkey in Europe and Asia to Constantinople during the years 1809 and 1810. v. 1. London: Cawthorn.
Leake, W. (1821). The topography of Athens with some remarks on its antiquities. London: Murray.
Πιττάκης, Κ. (1838). Περί Λυκαβηττού (ή Λυκοββηττού). Αρχαιολογική Εφημερίς: περιοδικόν της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Έτος 1838, Φεβ-Μαρ, σ. 76-79. Ο αρχαιολόγος Πιττάκης ισχυρίζεται ότι ο αρχαίος Αγχεσμός ήταν ο λόφος με το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στην κορυφή. Το όνομα «Λυκαβηττός» το αποδίδει στα Τουρκοβούνια!
Σουρμέλης, Δ. (1816). Κατάστασις συνοπτική της πόλεως Αθηνών από της πτώσεως αυτής υπό των Ρωμαίων μέχρι τέλους της Τουρκοκρατίας. Αθήνα: Μελαχούρης – Καραμπίνης.
Spon, J. (1678), Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grece et du Levant, fait aux années 1675 et 1676 par Iacob Spon et George Wheler. Lyon: Chez Antoine Cellier.
Stuart, J., Revett, N. (1858). The Antiquities of Athens and other monuments of Greece. London: Bohn.

Υπέρ της άποψης ότι ο λόφος του Στρέφη ήταν ο αρχαίος Αγχεσμός

Κοντόπουλος, Κ. (1887). Υπόμνημα τω πρωθυπουργώ κυρίω Χαριλάω Τρικούπη περί διασώσεως των καταστρεφομένων ιστορικών, μυθολογικών και καλαισθητικών υψωμάτων των Αθηνών. Αθήνα: Ιγγλέσης.
Μπίρης, Κ. (1971). Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών. Η μετονομασία των οικισμών. Αθήνα.

Υπέρ της άποψης ότι Αγχεσμός ήταν η λοφοσειρά Τουρκοβούνια – Λυκαβηττός – Στρέφη

Arrigoni, E. (1969). Το τοπίο της Αττικής κατά την κλασικήν εποχήν. Περιοδικό Αθηνά, τ. 71, σ.322-386.

Υπέρ της άποψης ότι τα Τουρκοβούνια ήταν ο αρχαίος Βριλησσός

Βυζάντιος, Σ. (1835). Λεξικόν της καθ’ ημάς ελληνικής διαλέκτου. Αθήνα: Βασιλικό Τυπογραφείο.
Μπίρης, Κ. (1971). Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών. Η μετονομασία των οικισμών. Αθήνα.
Ραγκαβής, Ι. (1853). Τα Ελληνικά, ήτοι περιγραφή γεωγραφική, ιστορική, αρχαιολογική και στατιστική της αρχαίας και νέας Ελλάδος. Αθήνα: Αντωνιάδης.

Tο υλικό ανακτήθηκε αυτούσιο από την ακόλουθη ιστοσελίδα https://sites.google.com/site/galatsigames και έχει δημιουργηθεί στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και οι πληροφορίες αποτελούν μέρος εκπαιδευτικού προγράμματος που υλοποιήθηκε στα σχολεία του Γαλατσίου την εκπαιδευτική περίοδο 2016/7.