Μεσαίωνας, Φραγκοκρατία, Τουρκοκρατία

Από τον Δία στην Αγία Γλυκερία. Την εποχή που ο Παυσανίας (150 μ.Χ.) περιηγείται στην Αθήνα και γράφει για τον Αγχεσμό, ο χριστιανισμός έχει ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται στον ελληνικό χώρο. Στην Τραϊανούπολη της Θράκης, μια νεαρή χριστιανή καταφέρνει -σύμφωνα με την λατρευτική παράδοση- να γκρεμίσει με την προσευχή της το άγαλμα του Δία από το βάθρο του και να το κάνει κομμάτια! Πρόκειται για την Αγία Γλυκερία, μέσα από την ιστορία της οποίας ο νέος, τριαδικός θεός, κατατροπώνει συμβολικά τον παλιό. Ίσως γι’ αυτό η εικόνα της να έχει τόσο σημαντική θέση μέσα στην Ομορφοκκλησιά.

Επεξεργασμένη εικόνα της Αγίας Γλυκερίας από το καθολικό της Ομορφοκκλησιάς. Φωτογραφία του Ι. Λιάκουρα

Επεξεργασμένη φωτογραφία της Ομορφοκκλησιάς

Ο ναός αυτός, αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο, χτίζεται γύρω στο 1200 πάνω σε ερείπια παλαιότερου χριστιανικού ναού. Ελέγχει το μονοπάτι προς τον λόφο της Φιλοθέης, που στην κορυφή του φιλοξενούσε κάποτε τον βωμό του Δία. Είναι το μοναδικό μεσαιωνικό μνημείο που επιβιώνει σήμερα στο Γαλάτσι και θα μπορούσαμε να πούμε ότι σηματοδοτεί το πέρασμα από τη βυζαντινή εποχή στο σκοτάδι της Φραγκοκρατίας. Οι Φράγκοι στην Αθήνα είναι τα χρόνια (1205) που ο αρχηγός των Σταυροφόρων Βονιφάτιος Μομφερρατικός -ο οποίος έχει μόλις κατακτήσει και την Κωνσταντινούπολη- παραχωρεί την Αθήνα στον Όθωνα ντε λα Ρος, Βουργουνδό ευγενή. Οι Γάλλοι κρατούν την εξουσία για έναν περίπου αιώνα και μετά (1311) η πόλη πέφτει στα χέρια Καταλανών μισθοφόρων, που τη λεηλατούν και τη διαφεντεύουν με αγριότητα. Από αυτούς την απαλλάσσει (1388) ο Νέριο Ατσαγιόλι από τη Φλωρεντία. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, η δυναστεία του διοικεί την πόλη με σεβασμό προς την κληρονομιά της, επιτρέποντας στους Αθηναίους να πάρουν μια τελευταία ανάσα πολιτισμού. Σύντομα όμως η εποχή της Λατινοκρατίας τελειώνει και εκείνη της Τουρκοκρατίας ξεκινάει.

Αριστερά, το οικόσημο της οικογένειας de la Roche, στο κέντρο το (καταλανικό) έμβλημα του Δουκάτου των Νέων Πατρών και δεξιά το οικόσημο της οικογένειας Acciaiuoli

Το όνομα Τουρκοβούνια

Το 1456, ο Μωάμεθ Β’ – που έχει μόλις κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη- στέλνει εναντίον της Αθήνας τον Ομέρ Μπέη Τουραχάνογλου. Ο Τούρκος στρατηγός, περιμένοντας τον νεαρό Φράνκο -τελευταίο ηγεμόνα των Ατσαγιόλι- να παραδοθεί χωρίς μάχη, στρατοπεδεύει στους λόφους του Γαλατσίου για 2 χρόνια. Κάποιοι υποστηρίζουν πως από τότε οι λόφοι της περιοχής ονομάστηκαν «Τουρκοβούνια». Μια άλλη εκδοχή, θέλει να απέκτησαν το όνομα αυτό επειδή εκεί υπήρχε τουρκικό νεκροταφείο. Μια τρίτη τέλος άποψη, θεωρεί ότι ο λαός αποκαλούσε αυτά τα βουνά έτσι, επειδή επί Τουρκοκρατίας οι κορυφές βουνών, τα βραχώδη εδάφη και γενικά όλες οι μη καλλιεργήσιμες εκτάσεις, ανήκαν στο κράτος, έτσι στα συμβόλαια χαρακτηρίζονταν ως «Τούρκικα». Αυτό, ένας Αυστριακός κόμης το έμαθε με περίεργο τρόπο. Μόλις είχε αγοράσει την περιοχή του λόφου της Πνύκας, όταν η τουρκική επιτροπή τον ενημέρωσε:

Τα χωράφια είναι δικά σου, όχι όμως και ο βράχος. Όπου δεν περνά το άροτρο, ιδιωτική ιδιοκτησία δεν γίνεται.

Όταν ο σουλτάνος επισκέφθηκε την Αθήνα, εντυπωσιάστηκε από τα κλασικά της αριστουργήματα και λένε πως παραχώρησε στους Αθηναίους προνόμια. Μερικά χρόνια αργότερα, οι κατακτητές θα μετατρέψουν το στολίδι της πόλης, τον Παρθενώνα (που τότε λειτουργούσε ως εκκλησία), σε μουσουλμανικό τζαμί.

α.Ψηφιακή απεικόνιση του Παρθενώνα την περίοδο 1463 – 1687 β.Ο Παρθενώνας με το μικρό τζαμί που φιλοξένησε στα ερείπιά του μεταξύ 1688-1844. Το τζαμί του Παρθενώνα πριν και μετά την ανατίναξη και λεηλασία του αρχαίου ναού από τους Βενετούς.Ιστορίες για αγριόχοιρους

Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα el.travelogues.gr Οι περιηγητές Jacob Spon και George Wheler πάνω στα άλογά τους. Εξώφυλλο της ολλανδικής έκδοσης (1689) του βιβλίου του Spon

Τα περισσότερα από αυτά που γνωρίζουμε για τον τόπο μας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, είναι από βιβλία ξένων περιηγητών που τριγύριζαν την χώρα και κατέγραφαν τα αρχαία ερείπια, τα αξιοθέατα και τις συνήθειες των κατοίκων. Οι πληροφορίες που μας δίνουν οι ταξιδιώτες αυτοί δεν είναι πάντα ακριβείς. Άλλοτε τους λείπουν γνώσεις, άλλοτε παρερμηνεύουν ή βγάζουν βιαστικά συμπεράσματα, ενώ ορισμένοι δεν έχουν καν επισκεφθεί τα μέρη που περιγράφουν! Στην τελευταία αυτή κατηγορία ανήκει ο Γάλλος ιστοριογράφος Γκιγιέτ, που το 1675 εξέδωσε ένα βιβλίο για την Αθήνα, χωρίς ποτέ να την έχει δει από κοντά. Υποστήριζε ότι πήρε τις πληροφορίες του από τον αδελφό του, τον Γκιγιετιέ, όμως φαίνεται πως ούτε τέτοιον αδελφό είχε!Παρ’ όλα αυτά, οι περιγραφές που μας δίνει δεν θεωρούνται εντελώς ανακριβείς, αφού τα περισσότερα στοιχεία του τα δανείστηκε από άλλους συγγραφείς και τους καπουτσίνους καλόγερους που ζούσαν στην Πλάκα. Στο βιβλίο του αυτό, ο Γκιγιέτ αναφέρει πως ο Αγχεσμός είναι βουνό καλυμμένο με δάσος, μέσα στο οποίο ζουν αρκούδες και αγριογούρουνα! Ο περιηγητής Σπον, ταξίδεψε τον επόμενο χρόνο στην Αθήνα και αναζήτησε την αλήθεια· η άποψή του είναι ότι ο Γκιγιέτ μπερδεύει τον Λυκαβηττό με την Πεντέλη. Ο Λυκαβηττός άλλωστε, όπως φαίνεται στις παρακάτω απεικονίσεις, ήταν τότε γυμνός από δέντρα.

Η Αθήνα όπως τη σχεδίασε ο Ιησουίτης Jacques Paul Babin στο έργο του Relation de l’etat present de la ville d’Athenes

Τα καθολικά από τα μετόχια του μοναστηριού που ίδρυσε η Αγία Φιλοθέη το 1572

Σχέδια της Αθήνας και του «καλυμμένου από δάσος» Αγχεσμού πριν και μετά από την έκδοση του λευκώματος του Γκιγιέτ. Η Κυρά των Αθηνών, μια ηρωίδα της εποχής, μια από τις πλουσιότερες οικογένειες της Αθήνας, ήταν εκείνη του δημογέροντα Άγγελου Μπενιζέλου και της γυναίκας του Συρίγης Παλαιολογίνας. Είχαν κτήματα σε πολλά μέρη της Αθήνας, στις περιοχές γύρω από το Γαλάτσι, αλλά και σε διάφορα νησιά. Η κόρη τους η Ρηγούλα, έδειχνε από μικρή την αγάπη της για τους φτωχούς. Όταν μεγάλωσε, αποφάσισε να γίνει μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Γύρω στο 1570, ίδρυσε στην Πλάκα ένα μοναστήρι με ξενώνα, νοσοκομείο και εκπαιδευτήριο, ενώ στα Πατήσια και στα βόρεια των Τουρκοβουνίων, έχτισε δύο μετόχια. Στα ιδρύματά της βρήκαν ασφάλεια, φαγητό και μόρφωση 150 φτωχές κοπέλες. Οι Τούρκοι εξοργίστηκαν όταν κάποιος τους μαρτύρησε ότι στο μοναστήρι της κρύβονταν σκλάβοι που το είχαν σκάσει από τους αφέντες τους, γυναίκες που φοβόντουσαν για τη ζωή τους, αλλά και πως κοντά της κάποιες μουσουλμάνες έγιναν χριστιανές καλόγριες.

Τα καθολικά από τα μετόχια του μοναστηριού που ίδρυσε η Αγία Φιλοθέη το 1572. Ο ιερός ναός του Αγίου Ανδρέα στο μετόχι των Πατησίων. Βρίσκεται κοντά στην πλατεία Αμερικής.

Οι Τούρκοι απείλησαν αρχικά την Φιλοθέη ότι θα καταστρέψουν το μοναστήρι της κι έτσι εκείνη αναγκάστηκε να τους δωροδοκήσει. Η ησυχία της δεν κράτησε για πολύ, αφού λίγο καιρό μετά έκαναν έφοδο, λεηλάτησαν τα ιδρύματα, την φυλάκισαν και την βασάνισαν μαζί με άλλες καλόγριες. Αφού πήραν τα νέα λύτρα που μάζεψε για την απελευθέρωσή της, την άφησαν να φύγει. Σύντομα όμως οργάνωσαν μια άγρια επίθεση που οδήγησε στη δολοφονία της. Η Φιλοθέη άφησε την τελευταία της πνοή στο μετόχι του Πυρσού, που σύμφωνα με την παράδοση από τότε μετονομάστηκε σε Καλογρέζα (είναι η περιοχή που βρίσκεται το Ολυμπιακό Στάδιο). Και το γειτονικό μας Ψυχικό όμως, λένε πως πήρε το όνομά του από το «ψυχικό» που έκανε η «Κυρά των Αθηνών», ανοίγοντας εκεί ένα πηγάδι για να ξεδιψούν οι βοσκοί.

Η ώρα της επανάστασης πλησιάζει

Από την παραπάνω ιστορία, γίνονται κατανοητές οι δύσκολες συνθήκες ζωής στην υπόδουλη Αθήνα. Οι χριστιανοί έχαιραν βέβαια κάποιου σεβασμού στο Ισλάμ ως «λαός της Βίβλου», αφού το Κοράνι θεωρεί πως ο θεός τους είναι ο ίδιος με εκείνον των μουσουλμάνων. Έτσι, στην οθωμανική αυτοκρατορία, ο ειδικός φόρος (κεφαλικός), που πλήρωναν κάθε χρόνο στον σουλτάνο, θεωρητικά αποτελούσε εγγύηση για την προστασία της ζωής, της περιουσίας και λατρευτικών δικαιωμάτων τους.

Βοσκός από την Αρκαδία.Όπως διαβάζουμε στο el.travelogues.gr οι χωρικοί πλησίαζαν τον καλλιτέχνη, κοιτούσαν τις γραμμές που ζωγράφιζε και τον ρωτούσαν με παιδική αφέλεια αν τα σκίτσα θα βοηθήσουν στην απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους.

Στην πράξη, ωστόσο, οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να αποφύγουν ούτε την κρατική βία (όπως τα παιδομαζώματα), ούτε την άνιση μεταχείριση (όπως τους άδικους και παράλογους φόρους), ούτε τις αυθαιρεσίες και τους εκβιασμούς. Όσοι βέβαια είχαν χρήματα, μπορούσαν να καταφύγουν στη δωροδοκία (μπαξίσι) προς τους τοπικούς αξιωματούχους και να εξασφαλίσουν κάποια ηρεμία. Η ζωή των πιο φτωχών ήταν όμως συχνά ανυπόφορη. Ο Σκωτσέζος περιηγητής John Galt σε ένα ταξίδι του από την Αθήνα στην Αρκαδία, αναφέρει (1813) ότι για να προστατεύουν τα πρόβατά τους από λύκους και όρνεα, οι βοσκοί κρατούσαν όπλα. Σχολιάζοντας την εικόνα εξαθλίωσής τους, προσθέτει: «Ίσως έρθει καιρός που οι άνθρωποι αυτοί θα παρακινηθούν να στρέψουν τα όπλα τους κατά των καταπιεστών τους. Γιατί τι είναι αυτοί για τους Τούρκους, αν όχι πρόβατα; Και τι είναι οι Τούρκοι γι’ αυτούς, αν όχι λύκοι και όρνεα;» Ο καιρός της μεγάλης επανάστασης, ήταν φανερό ότι πλησίαζε.

Πηγές Πληροφοριών

Αρχοντίδου Αργύρη, Α. & Αργυρός, Λ. (n.d.) Η οθωμανική Αθήνα μέσα από τις συλλογές του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών. Ανάκτηση από www.athenscitymuseum.gr
Βασιλάκη – Καρακατσάνη, Α. (1971). Οι τοιχογραφίες της όμορφης εκκλησίας στην Αθήνα. Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία.
Babin, J., P. (1674). Relation de l’etat present de la ville d’Athenes : ancienne capitale de la Grece, batle depuis 3400 ans avec un abrege de son histoire et des antiquites. Lyon: L. Pascal. Ανάκτηση από Google Books.
Γέροντας, Δ. & Νικολούδης, Ν. (1997). Αθήνα 1456-1686: η προσωπογραφία μιας πόλης. Αθήνα: Τροχαλία.
Galt, J. (1813). Letters from the Levant. Containing views of the state of society, manners, opinion and commerce, in Greece and several of the principal islands of the Archipelago. London: Cadell and Davies. Ανάκτηση από Google Books. [για τους βοσκούς – πρόβατα, σ. 77-78]
Gjörwell, C., C. (1757) Det Swenska Biblioteket (vol 3. p. 25-66) Stockholm: Wildiska Tryckeriet, όπως αναφέρεται στο Webster, T. (1842). Åkerhielm Anna Månsdotter Agriconia, στο The Biographical Dictionary of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge, (vol 1 part 2, p.589) London: Longman. Ανάκτηση από Google Books. [σχετικά με τη συνοδό της γυναίκας του von Königsmarck]
Guillet, A., G. (1675). Athenes ancienne et nouvelle, et l’estat present de l’Empire des Turcs, contenant la vie du Sultan Mahomet IV. Παρίσι: Estienne Michallet. Ανάκτηση από Google Books. [Η αναφορά στον Αγχεσμό γίνεται στις σελ. 94-95] Δεν θα πρέπει να μας δημιουργεί σύγχυση το ότι ο Guillet υπογράφει τα έργα του με διάφορα ονόματα, όπως Sieur de La Guilletière (στο εν λόγω βιβλίο) Guy Guillet de Saint-Georges κ.ά. Σχετικά και στο R. Watt 1824 Bibliotheca Britannica vol.I, σελ.450l ]
Καμπούρογλου, Δ. (1889). Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων δημοσιευόμενα υπό Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου. Τόμος 1, Αθήνα: Παπαγεωργίου. [για την ιστορία της Αγίας Φιλοθέης, σελ. 145-]
Καμπούρογλου, Δ.(1914) Ο Αναδρομάρης. Αθήνα: Φέξη. [για την τουρκική επιτροπή που ενημέρωσε τον φον Όστεν, σελ. 38]
Κεφαλληναίου, Ε. (2004). Η Αθήνα στους περιηγητές 15ος – 19ος αιώνας. Δήμος Αθηναίων. [για τη διαμάχη Spon – Guillet, σ.34]
Κοντογεωργοπούλου, Χ. (2016). Η Βυζαντινή Αττική. Αθήνα: Σιάτρας. [για τη σύνδεση Αγίας Γλυκερίας και Διός Αγχεσμίου σ.170-172]
Κωνσταντινίδης, Γ. (1876). Ιστορία των Αθηνών από Χριστού γεννήσεως μέχρι του έτους 1821. Επανέκδοση με νέα στοιχειοθεσία, Αθήνα 2000: Πολιτισμικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων.
Laborde, Comte de. (1854). Athènes aux XV, XVI et XVII siècles, τ.1. Paris: Jules Renouard. Ανάκτηση από Google Books. [επιβεβαίωση του Spon, σ.80]
Laborde, Comte de. (1854). Athènes aux XV, XVI et XVII siècles, τ.2. Paris: Jules Renouard. Ανάκτηση από Google Books. [τα γράμματα της συνοδού της γυναίκας του von Königsmarck σ.274-277]
Μέρτζιος, Κ., Δ. (1954). Η Οσία Φιλοθέη, στο Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, τόμος 13, τεύχος 1. Θεσσαλονίκη. (σ.122-129)
Μπίρης, Κ. (1971). Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών. Η μετονομασία των οικισμών. Αθήνα.
Μπούρας, Χ. (2010). Βυζαντινή Αθήνα 10ος – 12ος αιώνας. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Mendelssohn – Barthodly, K. (1873). Ιστορία της Ελλάδος από της εν έτει 1453 Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων. Αθήνα: Κορομηλάς. [για τις αυθαιρεσίες των Τούρκων κατακτητών σ. 11]
Miller, W. (1909). Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι (1204 – 1566). Αθήνα: Πελεκάνος.
Miller, W. (1921). Essays on the Latin Orient. Cambridge University Press. [για την ημερομηνία κατάκτησης της Αθήνας]
Σιμωνοπετρίτης, Μ., ιερ. (2011). Η αγία μάρτυς Γλυκερία και ο άγιος Λαοδίκιος, ο δεσμοφύλακας. Στο Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, (τ. Θ’, Μάιος, σελ.153-154). Αθήνα: Ίνδικτος.
Πάλλης, Γ. (2009). Τοπογραφία του αθηναϊκού πεδίου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Οικισμοί, οδικό δίκτυο και μνημεία. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης.
Riley-Smith, J. (1999). The Oxford History of the Crusades. Oxford University Press.
Setton, K. (1991). Venice, Austria and the Turks in the Seventeenth Century. The American Philosophical Society. Memoirs series, vol 192. Philadelphia: Independence Square. p.301-331. Ανάκτηση από Google Books [για την καταστροφή του Παρθενώνα]
Spon, J. (1678). Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grece et du Levant, fait aux années 1675 et 1676 par Iacob Spon et George Wheler. Lyon: Chez Antoine Cellier. Ανάκτηση από Google Books.
Spon, J. (1679). Reponse a la critique publiee par M. Guillet sur (son) voyage de Grece. Lyon: Amaulri. Ανάκτηση από Google Books. [για τη λίστα με τις 122 ανακρίβειες του Guillet]
Stackelberg O., M. (1831). Trachten und Gebräuche der Neugriechen. Βερολίνο: Reimer. Ανάκτηση από Google Books.
Stoneman, R. (1987). Land of Lost Gods : The Search for Classical Greece. London: Hutchinson.
Ορλάνδος, Α. (1923). Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτυών Υμηττού – Πεντελικού, Πάρνηθος και Αιγάλεω, τεύχος Γ’, Αθήνα.

Tο υλικό ανακτήθηκε αυτούσιο από την ακόλουθη ιστοσελίδα https://sites.google.com/site/galatsigames και έχει δημιουργηθεί στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και οι πληροφορίες αποτελούν μέρος εκπαιδευτικού προγράμματος που υλοποιήθηκε στα σχολεία του Γαλατσίου την εκπαιδευτική περίοδο 2016/7.