Το χωριό Γαλάτσι γεννιέται

Το 1842, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Αθήνας (1833), ο ιστορικός Διονύσιος Σουρμελής αναφέρει ότι το Λυκοβούνι (εννοώντας τα Τουρκοβούνια) φτάνει «μέχρι του χωρίου Γαλάκη», κάτι που σημαίνει ότι την εποχή εκείνη το Γαλάτσι όχι μόνο έχει αρχίσει να κατοικείται, αλλά θεωρείται και χωριό. Μέχρι τότε, πιθανόν να θεωρούταν επισήμως μέρος της ευρύτερης περιοχής Εύμορφη Εκκλησιά (Ομορφοκκλησιά).

Το Γαλάτσι εκείνης της εποχής ήταν πολύ μικρό αποτελούταν από λίγες αγροικίες γύρω από το Παλαιό Τέρμα και έμοιαζε αποκομμένο από την Αθήνα, αφού ο μόνος δρόμος που το συνέδεε με τα Πατήσια (η σημερινή λεωφόρος Γαλατσίου) ήταν ένα κακοτράχαλο ρέμα, γεμάτο βράχους και λακκούβες.

Όπως φαίνεται στους πιο κάτω χάρτες (1883, 1908, 1923), το Γαλάτσι μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, έμοιαζε με απομονωμένο χωριουδάκι, που κέντρο του είχε την Αγία Γλυκερία και τη διάσημη πηγή της. Με το πέρασμα του χρόνου, ο αστικός ιστός εξαπλώθηκε από την οδό Πατησίων και έφτασε στην περιοχή μας.

Η οικογένεια Γαλάκη και η προφορά των Αθηναίων

Η σημερινή ονομασία «Γαλάτσι» προήλθε από το όνομα της οικογένειας Γαλάκη. Αυτό δεν φανερώνεται μόνο από την παραπάνω αναφορά του Διονύσιου Σουρμελή, αλλά και από παλαιότερα συμβόλαια (1824-1826), στα οποία διαβάζουμε ότι π.χ. μια νύφη κληρονόμησε από τη μητέρα της «ελαιόδεντρα εις Γαλάκη», ότι οι γονείς μιας άλλης της έδωσαν για προίκα «ελαιόδεντρα εις το Γαλάτσι» και πως μια τρίτη προικίσθηκε με «ελαιόδεντρα εις Γαλάτζι».

Όπως γίνεται φανερό, οι εκφράσεις εις το Γαλάτσι, εις Γαλάκηκαι εις Γαλάτζι χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα και εναλλακτικά για τον ίδιο τόπο. Κάτι ακόμα πιο παράξενο: ο Συμεών Γαλάκης, διάσημο μέλος της οικογένειας Γαλάκη αλλά και σημαίνον πρόσωπο της τότε αθηναϊκής κοινότητας, υπογράφει την εποχή εκείνη άλλοτε ως Γαλάκης και άλλοτε ως Γαλάτζης! Σύμφωνα με τη γλωσσολογία: Στο παλιό αθηναϊκό ιδίωμα, στον τρόπο δηλαδή που μιλούσαν οι Αθηναίοι εκείνης της εποχής, επικρατούσε «τσιτακισμός»: οι Αθηναίοι πρόφεραν δηλαδή το «κ» ως «τσ» όταν στη λέξη ακολουθούσε «ε» ή «ι». Έτσι η γραφή “Γαλάκης“, “Γαλάτσης” και “Γαλάτζης” διαβαζόταν με τον ίδιο τρόπο. Κάπως έτσι και η εκκλησία της οικογένειας Καρύκη έμεινε σήμερα γνωστή ως «Καρύτση».

Τα δάση γίνονται οικόπεδα

Το δάσος θεωρείται από τους ανθρώπους δώρο της φύσης και πηγή ζωής  σε περιόδους φτώχειας και αβεβαιότητας όμως, μένει συνήθως απροστάτευτο.

Κατά τα χρόνια που οι Έλληνες βρίσκονταν υπό τουρκικό ζυγό, πολλά δάση αραίωσαν λόγω συστηματικής ξύλευσις αλλά και των ανορθόδοξων μεθόδων βόσκησης που εφάρμοζαν οι κατατρεγμένοι ορεσίβιοι. Με το ξεκίνημα του αγώνα της ανεξαρτησίας, η πολεμική αναστάτωση, η χαλάρωση των κρατικών ελέγχων και η μετέπειτα αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος που έφερε η απελευθέρωση, επέτρεψαν σε πολλούς επιτήδειους (ιδιώτες, κοτζαμπάσηδες, αλλά και μοναστήρια) να αυξήσουν την περιουσία τους καταπατώντας δημόσια γη.

Κάπως έτσι η Εύμορφη Εκκλησιά, πριν καν απελευθερωθεί η Αττική από τους Τούρκους, χωρίζεται σε οικόπεδα και αρχίζει να πωλείται από μέλη της οικογένειας Κοτζιά. Αφού περνάει από πολλούς ιδιοκτήτες, αγοράζεται τελικά από τον Ανδρέα Κομπατή που τη συνενώνει και την κληροδοτεί (1864) στην Αικατερίνη Βεΐκου. Με το όνομα της οικογένειάς της έμελλε να μείνει γνωστή η περιοχή ως τις μέρες μας. Ο «άγριος τόπος» που υπήρχε εκεί, μετατράπηκε σε κτήματα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα δάση της Αττικής συνέχισαν να περιορίζονται με ευθύνη τόσο της πολιτείας, όσο και των ίδιων των πολιτών. Ιδιαίτερα οι βοσκοί, λέγεται πως χωρίς δεύτερες σκέψεις έβαζαν φωτιά σε μεγάλες εκτάσεις με φρύγανα, για να τις μετατρέψουν σε βοσκοτόπια για τα ζώα τους.

Ειδήσεις από πυρκαγιές σε όλη την Ελλάδα, γεμίζουν τις εφημερίδες το καλοκαίρι του 1843.

Τα βουνά γίνονται νταμάρια, τα βουνά της Αττικής δεν είχαν καλύτερη τύχη από τα δάση της. Η Αθήνα λίγο μετά την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους, ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και γνωρίζει τεράστια ανάπτυξη. Μέσα σε 30 μόλις χρόνια (1834-1864) ο πληθυσμός της εξαπλασιάζεται. Για να χτιστούν τα νέα της σπίτια, χρησιμοποιούνται υλικά τόσο από γύρω βουνά όπως η Πεντέλη, όσο και από τα υψώματα του κέντρου: νταμάρια ανοίγουν πληγές στις πλαγιές της Πνύκας, του Φιλοπάππου και του λόφου του Στρέφη, ενώ άλλα  δίνουν στον Λυκαβηττό το περίεργο σχήμα που έχει σήμερα· το τοπίο καταστρέφεται και πολλές αρχαιότητες κινδυνεύουν. Η κυβέρνηση προσπαθεί να περιορίσει τη λειτουργία των λατομείων, χωρίς όμως επιτυχία.

Αθήνα 1869 – Η καταστροφή του λόφου του Στρέφη από τη λειτουργία των λατομείων είναι ήδη φανερή.Το Γαλάτσι στα νέα της εποχής. Στο μεταξύ, το Γαλάτσι διανύει τις πρώτες δεκαετίες της ζωής του, αραιοκατοικημένο και ήσυχο. Το 1896 ζουν σε αυτό μόλις 233 άνθρωποι (126 άνδρες και 107 γυναίκες), οι περισσότεροι από τους οποίους ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η ομορφιά και η ησυχία του τοπίου, ελκύουν στην περιοχή μορφές όπως ο Άγιος Νεκτάριος, που τότε ήταν διευθυντής στη Ριζάρειο Σχολή. Μόνος του ή συνοδευόμενος από τους μαθητές του, λέγεται πως επισκεπτόταν το μοναστήρι της Αγίας Γλυκερίας τακτικά.

Στις εφημερίδες της εποχής, το Γαλάτσι αναφέρεται σε περιπτώσεις σπουδαίων συμβάντων:

• το 1877, όταν ένας λύκος κατεβαίνει από τα Τουρκοβούνια και πνίγει 120 πρόβατα!

Λύκος όρμησε στο κοπάδι του Κωνσταντέλλου από το Λιδωρίκι. Το κοπάδι βρισκόταν έξω από τα Πατήσια στη θέση Γαλάτσι.
Από τα 140 πρόβατα που το αποτελούσαν, ο λύκος έπνιξε τα 120 και μετά το έσκασε, αφού ο βοσκός έλειπε.

• το 1892, όταν στην Όμορφη Εκκλησιά γίνεται μια μονομαχία με πιστόλια!

Η Όμορφη Εκκλησιά βρίσκεται πίσω από τον λόφο της θέσης Γαλάτσι, όπου υπάρχει ο μικρός ναός της αγίας Γλυκερίας. Η Όμορφη Εκκλησιά είναι θέση γνωστότατη σε όλους τους κυνηγούς της πόλης μας και έχει λάβει το όνομα αυτό από μια ερειπωμένη πια εκκλησία των βυζαντινών χρόνων. Δίπλα σε αυτήν υπάρχει ένας αχυρώνας και πίσω από τον αχυρώνα αυτόν ακριβώς έγινε η συνάντηση.

• το 1894, όταν  ο διάδοχος του θρόνου διοργανώνει εκεί το πρώτο «Κυνήγι της Αλεπούς»!

Το κυνήγι της αλεπούς ήταν παιχνίδι φερμένο από το εξωτερικό. Ο λαός, παρότι εξαθλιωμένος από τη φτώχεια, διψούσε για θεάματα. Ήταν μια εποχή που οι Έλληνες αναζητούσαν τη νέα, ευρωπαϊκή τους ταυτότητα… Οι παραδοσιακές τους φορεσιές και τα τσαρούχια είχαν πρόσφατα αρχίσει να αντικαθίστανται από παντελόνια και ρούχα δυτικά, όπως αυτά που φοράμε σήμερα. Για το κυνήγι της αλεπούς, είχαν σταλεί προσκλήσεις στις σημαντικότερες αθηναϊκές οικογένειες και όλοι το περίμεναν με ανυπομονησία. Ο απλός κόσμος θα είχε την ευκαιρία να διασκεδάσει, βλέποντας πλούσιους κυρίους στα άλογά τους, κυρίες με στολές ιππασίας και νεαρούς αξιωματικούς να κάνουν επίδειξη ιππικών ικανοτήτων. Όμως ο καιρός χάλασε και έτσι το παιχνίδι αναβλήθηκε. Ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρής βρήκε την ευκαιρία να γράψει μερικούς στίχους, που καθόλου δεν θυμίζουν την παλιά προσευχή στον Δία:

«Ανάθεμά σε ουρανέ, που βρέχεις κάθε τόσο, και δεν αφήνεις γελαστή και εγώ να ξεφαντώσω
Ανάθεμά σε ουρανέ, που βρέχεις για γινάτι και σε μιαν άκρα απελπισιά βυθίζεις το Παλάτι,
γιατί, με λάσπες δεν μπορεί στην Αλεπού να τρέξει κι η δόξα νέα στέφανα γι’ αυτό να ξαναπλέξει.»

Σημείωση

[Για την απελπιστική κατάσταση της λεωφόρου Γαλατσίου (του μοναδικού δρόμου που οδηγούσε από τα Πατήσια στο Γαλάτσι) στις αρχές του 20ού αιώνα, μας ενημερώνει το παρακάτω χαρακτηριστικό άρθρο της εφημερίδας ΣΚΡΙΠ (8 Μαΐου 1904 και όχι 6 Μαΐου, όπως αναφέρεται στον Χατζούδη). Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι 50 χρόνια πριν -κάπου δηλαδή στα 1842-, το χωριό Γαλάκη ήταν σχεδόν αποκομμένο από την Αθήνα.]

Πηγές Πληροφοριών

• About, E. (1855). The Greeks of the present day. Edinburgh: Thomas Constable
• Curtius, E., Kaupert, J. (1903). Karten von Attika, v.1. Berlin: Reimer. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα uni-heidelberg.de
• Δημελά, Ε. (2011). Φωνολογικά φαινόμενα της μεγαρικής διαλέκτου, στο Patras Working Papers in Linguistics: Τόμος αφιερωμένος στη διάλεκτο των Μεγάρων,  Εργαστήριο Νεοελληνικών Διαλέκτων, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, τεύχος 2, σ.1-13. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα pwpl.lis.patras.gr
• ΕΥΔΑΠ. Αρχείο Διεύθυνσης Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας.
• Εφημερίδα Αθηνά. (1857, Μαρτίου 28). Σελίδα 3. [για τον θάνατο και τη διαθήκη του δημάρχου Γαλάτη]
• Εφημερίδα Η Αλήθεια. (1877, Ιανουαρίου 13). Σελίδα 4. [για τον λύκο που επιτέθηκε στα πρόβατα του βοσκού Κωνσταντέλλου]
• Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ (1894, Απριλίου 3). Σελίδα 1. Το κυνήγι της αλεπούς.
• Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ (1906, Μαΐου 8). Σελίδα 1. Εδώ κ’ εκεί.
• Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος. (1840, Δεκεμβρίου 18). Σελίδα 228. [συγχώνευση της Εύμορφης Εκκλησιάς στον δήμο Αθηναίων]
• Εφημερίδα Το Βήμα. (2009, Ιανουαρίου 30). Πεντέλη – Ακρόπολη ο δρόμος του μαρμάρου. Ανακτήθηκε από τη σελίδα www.tovima.gr
• Καιροφύλας, Γ. (1987). Η ρομαντική Αθήνα. Αθήνα: Φιλιππότης. [πληροφορίες για το κυνήγι της αλεπούς]
• Καιροφύλας, Γ. (1995). Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των Περιχώρων. Αθήνα: Φιλιππότης. [για το όνομα Γαλάτσι]
• Καμπούρογλου, Δ. (1889). Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων δημοσιευόμενα υπό Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου. Τόμος 1, Αθήνα: Παπαγεωργίου. [για την υπογραφή του Γαλάκη στην εκλογή δημογερόντων, σελ. 252]
• Καπετάνιος, Α., Β. (2014). Το επεισόδιο του Λυκαβηττού – Η αναδάσωση που έριξε την κυβέρνηση. Ανακτήθηκε στις 29/8/2016 από τη διεύθυνση dasarxeio.com
• Κέκερης, Ι. (2008, Mάιος 21). «Το χρονικό της αποδιοργάνωσης της Δασικής υπηρεσίας και οι επιπτώσεις στο Φυσικό Περιβάλλον», περίληψη από ομιλία σε φοιτητές της Δασολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. Ανακτήθηκε στις 29/8/2016 από τη διεύθυνση dasarxeio.com
• Κοντόπουλος, Κ. (1887). Υπόμνημα τω πρωθυπουργώ κυρίω Χαριλάω Τρικούπη περί διασώσεως των καταστρεφομένων ιστορικών, μυθολογικών και καλαισθητικών υψωμάτων των Αθηνών. Αθήνα: Ιγγλέσης.
• Κορομηλάς, Λ., Γ. (1977). Το αθηναϊκό κελάρυσμα. Αθήνα. [για τη θεωρία ότι το Γαλάτσι πήρε το όνομά του από τον δήμαρχο Γαλάτη]
• Κρέμος, Γ. (1879). Χρονολόγια της Ελληνικής Ιστορίας προς χρήσιν πάντος φιλομαθούς, ιδία δε των εν τοις γυμνασίοις μαθητών. Τμήμα Γ’ (1453-1830). Αθήνα: Ιασεμίδου.
• Μίτσης, Π. (2005). Οδωνυμικά του Γαλατσίου. Πολιτιστικό πρόγραμμα τοπικής ιστορίας Δ1 & Δ2 Δημοτικού. 5ο πειραματικό ολοήμερο δημοτικό σχολείο Γαλατσίου. Ανακτήθηκε από τη διεύθυνση https://panamitsis.files.wordpress.com/2011/05/odonymika-toy-galatsiou.pdf [για το άρθρο με τον λύκο που έπνιξε τα πρόβατα και τη θεωρία για το «γαλατάκι»]
• Maurer von, G., L. (1835). Das griechische Volk in öffentlicher, kirchlicher und privatrechtlicher Beziehung vor und nach dem Freiheitskampfe bis zum 31. Juli 1834, τ.1. Heidelberg: Mohr.
• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου. (1948). Αθήνα: Ήλιος.
• Ξάνθος, Ε. (1845). Απομνημονεύματα περί Φιλικής Εταιρείας. Αθήνα: Γκαρπολάς. [σελ. 176-178 με γράμματα του 1821 όπου η πόλη της Ρουμανίας αναφέρεται ως Γαλάτζι και Γαλάτζιον]
• Οδηγός της Αττικής: Αλφαβητικόν ευρετήριον τοπογραφικού χάρτου Αττικής (1923). Αθήνα: Ελευθερουδάκης.
• Πετρόπουλος, Γ., Α. (1957). Ο κώδιξ του νοταρίου Αθηνών Παναγή Πούλου 1822-1833. Αθήνα.
• Πιττάκης, Κ. (1838). Περί Λυκαβηττού (ή Λυκοββηττού). Αρχαιολογική Εφημερίς: περιοδικόν της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Έτος 1838, Φεβ-Μαρ, σ. 76-79.
• Σουρμελής, Δ. (1842). Κατάστασις συνοπτική της πόλεως Αθηνών από της πτώσεως αυτής υπό των Ρωμαίων μέχρι τέλους της Τουρκοκρατίας. (έκδοση β’). Αθήνα: Μελαχούρης – Καραμπίνης. [για την αναφορά στο χωρίο Γαλάκη, σελ. 50]
• Stackelberg O., M. (1831). Trachten und Gebräuche der Neugriechen. Βερολίνο: Reimer
• Χατζούδης Ν. (2016). Το Γαλάτσι και οι Γαλατσιώτες στο διάβα του 20ού αιώνα. Πρώτος τόμος 1900-1974. Αθήνα: Ταξιδευτής.

Tο υλικό ανακτήθηκε αυτούσιο από την ακόλουθη ιστοσελίδα https://sites.google.com/site/galatsigames και έχει δημιουργηθεί στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και οι πληροφορίες αποτελούν μέρος εκπαιδευτικού προγράμματος που υλοποιήθηκε στα σχολεία του Γαλατσίου την εκπαιδευτική περίοδο 2016/7.