Το χωριό Γαλάτσι γεννιέται

Το 1842, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Αθήνας (1833), ο ιστορικός Διονύσιος Σουρμελής αναφέρει ότι το Λυκοβούνι (εννοώντας τα Τουρκοβούνια) φτάνει «μέχρι του χωρίου Γαλάκη», κάτι που σημαίνει ότι την εποχή εκείνη το Γαλάτσι όχι μόνο έχει αρχίσει να κατοικείται, αλλά θεωρείται και χωριό. Μέχρι τότε, πιθανόν να θεωρούταν επισήμως μέρος της ευρύτερης περιοχής Εύμορφη Εκκλησιά (Ομορφοκκλησιά).

Το Γαλάτσι εκείνης της εποχής ήταν πολύ μικρό αποτελούταν από λίγες αγροικίες γύρω από το Παλαιό Τέρμα και έμοιαζε αποκομμένο από την Αθήνα, αφού ο μόνος δρόμος που το συνέδεε με τα Πατήσια (η σημερινή λεωφόρος Γαλατσίου) ήταν ένα κακοτράχαλο ρέμα, γεμάτο βράχους και λακκούβες.

Όπως φαίνεται στους πιο κάτω χάρτες (1883, 1908, 1923), το Γαλάτσι μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, έμοιαζε με απομονωμένο χωριουδάκι, που κέντρο του είχε την Αγία Γλυκερία και τη διάσημη πηγή της. Με το πέρασμα του χρόνου, ο αστικός ιστός εξαπλώθηκε από την οδό Πατησίων και έφτασε στην περιοχή μας.

Χάρτης της Αθήνας του Kaupert (1883)
Χάρτης της Αθήνας του Α.Σ. Γεωργιάδη (1908).
Χάρτης της Αθήνας στον Οδηγό της Αττικής (1923)

Η οικογένεια Γαλάκη και η προφορά των Αθηναίων

Η σημερινή ονομασία «Γαλάτσι» προήλθε από το όνομα της οικογένειας Γαλάκη. Αυτό δεν φανερώνεται μόνο από την παραπάνω αναφορά του Διονύσιου Σουρμελή, αλλά και από παλαιότερα συμβόλαια (1824-1826), στα οποία διαβάζουμε ότι π.χ. μια νύφη κληρονόμησε από τη μητέρα της «ελαιόδεντρα εις Γαλάκη», ότι οι γονείς μιας άλλης της έδωσαν για προίκα «ελαιόδεντρα εις το Γαλάτσι» και πως μια τρίτη προικίσθηκε με «ελαιόδεντρα εις Γαλάτζι».

Όπως γίνεται φανερό, οι εκφράσεις εις το Γαλάτσι, εις Γαλάκηκαι εις Γαλάτζι χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα και εναλλακτικά για τον ίδιο τόπο. Κάτι ακόμα πιο παράξενο: ο Συμεών Γαλάκης, διάσημο μέλος της οικογένειας Γαλάκη αλλά και σημαίνον πρόσωπο της τότε αθηναϊκής κοινότητας, υπογράφει την εποχή εκείνη άλλοτε ως Γαλάκης και άλλοτε ως Γαλάτζης! Σύμφωνα με τη γλωσσολογία: Στο παλιό αθηναϊκό ιδίωμα, στον τρόπο δηλαδή που μιλούσαν οι Αθηναίοι εκείνης της εποχής, επικρατούσε «τσιτακισμός»: οι Αθηναίοι πρόφεραν δηλαδή το «κ» ως «τσ» όταν στη λέξη ακολουθούσε «ε» ή «ι». Έτσι η γραφή “Γαλάκης“, “Γαλάτσης” και “Γαλάτζης” διαβαζόταν με τον ίδιο τρόπο. Κάπως έτσι και η εκκλησία της οικογένειας Καρύκη έμεινε σήμερα γνωστή ως «Καρύτση».

Αθηναίος με γιορτινή φορεσιά, στο Stackelberg 1831.
Απόσπασμα από το προικοσύμφωνο αρ. 58 που συνέταξε ο νοτάριος Παναγής Πούλος την 1η Οκτωβρίου 1824. Αναφέρονται είδη ένδυσης και οικοσκευής που σήμερα είναι σχεδόν άγνωστα.
Αθηναία με τα καλά της ρούχα, στο Stackelberg 1831.

Τα δάση γίνονται οικόπεδα

Το δάσος θεωρείται από τους ανθρώπους δώρο της φύσης και πηγή ζωής  σε περιόδους φτώχειας και αβεβαιότητας όμως, μένει συνήθως απροστάτευτο.

Κατά τα χρόνια που οι Έλληνες βρίσκονταν υπό τουρκικό ζυγό, πολλά δάση αραίωσαν λόγω συστηματικής ξύλευσις αλλά και των ανορθόδοξων μεθόδων βόσκησης που εφάρμοζαν οι κατατρεγμένοι ορεσίβιοι. Με το ξεκίνημα του αγώνα της ανεξαρτησίας, η πολεμική αναστάτωση, η χαλάρωση των κρατικών ελέγχων και η μετέπειτα αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος που έφερε η απελευθέρωση, επέτρεψαν σε πολλούς επιτήδειους (ιδιώτες, κοτζαμπάσηδες, αλλά και μοναστήρια) να αυξήσουν την περιουσία τους καταπατώντας δημόσια γη.

Κάπως έτσι η Εύμορφη Εκκλησιά, πριν καν απελευθερωθεί η Αττική από τους Τούρκους, χωρίζεται σε οικόπεδα και αρχίζει να πωλείται από μέλη της οικογένειας Κοτζιά. Αφού περνάει από πολλούς ιδιοκτήτες, αγοράζεται τελικά από τον Ανδρέα Κομπατή που τη συνενώνει και την κληροδοτεί (1864) στην Αικατερίνη Βεΐκου. Με το όνομα της οικογένειάς της έμελλε να μείνει γνωστή η περιοχή ως τις μέρες μας. Ο «άγριος τόπος» που υπήρχε εκεί, μετατράπηκε σε κτήματα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα δάση της Αττικής συνέχισαν να περιορίζονται με ευθύνη τόσο της πολιτείας, όσο και των ίδιων των πολιτών. Ιδιαίτερα οι βοσκοί, λέγεται πως χωρίς δεύτερες σκέψεις έβαζαν φωτιά σε μεγάλες εκτάσεις με φρύγανα, για να τις μετατρέψουν σε βοσκοτόπια για τα ζώα τους.

Κολάζ άρθρων από την εφημερίδα Η Ταχύπτερος Φήμη.

Ειδήσεις από πυρκαγιές σε όλη την Ελλάδα, γεμίζουν τις εφημερίδες το καλοκαίρι του 1843.

Τα βουνά γίνονται νταμάρια, τα βουνά της Αττικής δεν είχαν καλύτερη τύχη από τα δάση της. Η Αθήνα λίγο μετά την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους, ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους και γνωρίζει τεράστια ανάπτυξη. Μέσα σε 30 μόλις χρόνια (1834-1864) ο πληθυσμός της εξαπλασιάζεται. Για να χτιστούν τα νέα της σπίτια, χρησιμοποιούνται υλικά τόσο από γύρω βουνά όπως η Πεντέλη, όσο και από τα υψώματα του κέντρου: νταμάρια ανοίγουν πληγές στις πλαγιές της Πνύκας, του Φιλοπάππου και του λόφου του Στρέφη, ενώ άλλα  δίνουν στον Λυκαβηττό το περίεργο σχήμα που έχει σήμερα· το τοπίο καταστρέφεται και πολλές αρχαιότητες κινδυνεύουν. Η κυβέρνηση προσπαθεί να περιορίσει τη λειτουργία των λατομείων, χωρίς όμως επιτυχία.

Αθήνα 1869. Εμπλουτισμένη φωτογραφία του Κωνσταντινίδη.

Αθήνα 1869 – Η καταστροφή του λόφου του Στρέφη από τη λειτουργία των λατομείων είναι ήδη φανερή.Το Γαλάτσι στα νέα της εποχής. Στο μεταξύ, το Γαλάτσι διανύει τις πρώτες δεκαετίες της ζωής του, αραιοκατοικημένο και ήσυχο. Το 1896 ζουν σε αυτό μόλις 233 άνθρωποι (126 άνδρες και 107 γυναίκες), οι περισσότεροι από τους οποίους ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η ομορφιά και η ησυχία του τοπίου, ελκύουν στην περιοχή μορφές όπως ο Άγιος Νεκτάριος, που τότε ήταν διευθυντής στη Ριζάρειο Σχολή. Μόνος του ή συνοδευόμενος από τους μαθητές του, λέγεται πως επισκεπτόταν το μοναστήρι της Αγίας Γλυκερίας τακτικά.

Στις εφημερίδες της εποχής, το Γαλάτσι αναφέρεται σε περιπτώσεις σπουδαίων συμβάντων:

Πρωτοσέλιδα εφημερίδων της εποχής: 1877 Η Αλήθεια

Λύκος όρμησε στο κοπάδι του Κωνσταντέλλου από το Λιδωρίκι. Το κοπάδι βρισκόταν έξω από τα Πατήσια στη θέση Γαλάτσι.
Από τα 140 πρόβατα που το αποτελούσαν, ο λύκος έπνιξε τα 120 και μετά το έσκασε, αφού ο βοσκός έλειπε.

Πρωτοσέλιδα εφημερίδων της εποχής: 1892 Το Άστυ (Χατζούδης 2016)

Η Όμορφη Εκκλησιά βρίσκεται πίσω από τον λόφο της θέσης Γαλάτσι, όπου υπάρχει ο μικρός ναός της αγίας Γλυκερίας. Η Όμορφη Εκκλησιά είναι θέση γνωστότατη σε όλους τους κυνηγούς της πόλης μας και έχει λάβει το όνομα αυτό από μια ερειπωμένη πια εκκλησία των βυζαντινών χρόνων. Δίπλα σε αυτήν υπάρχει ένας αχυρώνας και πίσω από τον αχυρώνα αυτόν ακριβώς έγινε η συνάντηση.

Πρωτοσέλιδα εφημερίδων της εποχής: 1894 Σκριπ. Ανακτήθηκε από efimeris.nlg.gr

Το κυνήγι της αλεπούς ήταν παιχνίδι φερμένο από το εξωτερικό. Ο λαός, παρότι εξαθλιωμένος από τη φτώχεια, διψούσε για θεάματα. Ήταν μια εποχή που οι Έλληνες αναζητούσαν τη νέα, ευρωπαϊκή τους ταυτότητα… Οι παραδοσιακές τους φορεσιές και τα τσαρούχια είχαν πρόσφατα αρχίσει να αντικαθίστανται από παντελόνια και ρούχα δυτικά, όπως αυτά που φοράμε σήμερα. Για το κυνήγι της αλεπούς, είχαν σταλεί προσκλήσεις στις σημαντικότερες αθηναϊκές οικογένειες και όλοι το περίμεναν με ανυπομονησία. Ο απλός κόσμος θα είχε την ευκαιρία να διασκεδάσει, βλέποντας πλούσιους κυρίους στα άλογά τους, κυρίες με στολές ιππασίας και νεαρούς αξιωματικούς να κάνουν επίδειξη ιππικών ικανοτήτων. Όμως ο καιρός χάλασε και έτσι το παιχνίδι αναβλήθηκε. Ο σατιρικός ποιητής Γεώργιος Σουρής βρήκε την ευκαιρία να γράψει μερικούς στίχους, που καθόλου δεν θυμίζουν την παλιά προσευχή στον Δία:

«Ανάθεμά σε ουρανέ, που βρέχεις κάθε τόσο, και δεν αφήνεις γελαστή και εγώ να ξεφαντώσω
Ανάθεμά σε ουρανέ, που βρέχεις για γινάτι και σε μιαν άκρα απελπισιά βυθίζεις το Παλάτι,
γιατί, με λάσπες δεν μπορεί στην Αλεπού να τρέξει κι η δόξα νέα στέφανα γι’ αυτό να ξαναπλέξει.»

Σημείωση

[Για την απελπιστική κατάσταση της λεωφόρου Γαλατσίου (του μοναδικού δρόμου που οδηγούσε από τα Πατήσια στο Γαλάτσι) στις αρχές του 20ού αιώνα, μας ενημερώνει το παρακάτω χαρακτηριστικό άρθρο της εφημερίδας ΣΚΡΙΠ (8 Μαΐου 1904 και όχι 6 Μαΐου, όπως αναφέρεται στον Χατζούδη). Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι 50 χρόνια πριν -κάπου δηλαδή στα 1842-, το χωριό Γαλάκη ήταν σχεδόν αποκομμένο από την Αθήνα.]

Πηγές Πληροφοριών

Tο υλικό ανακτήθηκε αυτούσιο από την ακόλουθη ιστοσελίδα https://sites.google.com/site/galatsigames και έχει δημιουργηθεί στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και οι πληροφορίες αποτελούν μέρος εκπαιδευτικού προγράμματος που υλοποιήθηκε στα σχολεία του Γαλατσίου την εκπαιδευτική περίοδο 2016/7.

Στοιχεία Επικοινωνίας
Αρχιμήδους 2 & Ιπποκράτους
Τ.Κ.: 11146, Γαλάτσι
Τηλ. Κέντρο: +(30) 213.2055300
Εmail: grafeiotypougalatsi@galatsi.gr